Historia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego przed II wojną światową

Rola Polskiego Towarzystwa Psychologicznego i warszawskich inicjatyw instytucjonalnych

Przełom XIX i XX wieku stanowił kluczowy moment dla rozwoju nauk humanistycznych Polsce. Szczególne znaczenie w tym okresie zyskała psychologia, która zaczęła wyraźnie zaznaczać swoją obecność w ramach życia naukowego oraz instytucjonalnego. Choć silnie powiązana z filozofią, psychologia stopniowo wyodrębniała się jako samodzielna dziedzina wiedzy. Kluczową rolę w tym procesie odegrało Polskie Towarzystwo Psychologiczne, którego powstanie stanowiło przejaw rosnącej potrzeby konsolidacji środowiska psychologicznego oraz stworzenia niezależnych struktur badawczych, zwłaszcza w Warszawie – ówczesnym centrum intelektualnym i naukowym Królestwa Polskiego.

Psychologia w środowisku filozoficznym – droga do autonomii

W początkowym okresie psychologia funkcjonowała głównie jako część refleksji filozoficznej. Władysław Weryho, jeden z kluczowych inicjatorów rozwoju nauk psychologicznych, podkreślał znaczenie psychologii dla całości humanistyki i jej potencjał jako nauki integrującej wiedzę o człowieku. Jako redaktor naczelny Przeglądu Filozoficznego, starał się popularyzować tę dziedzinę zarówno wśród specjalistów, jak i inteligencji zainteresowanej filozoficznym ujęciem zjawisk życiowych.

Nieformalna obecność psychologii w środowisku filozoficznym znalazła instytucjonalny wyraz w Polskim Towarzystwie Filozoficznym, założonym w 1904 roku we Lwowie przez Kazimierza Twardowskiego. Mimo że psychologia nie była wprost ujęta w statucie Towarzystwa, to jednak właśnie ta dziedzina dominowała w jego działalności. Liczba wygłoszonych referatów psychologicznych oraz obecność wybitnych przedstawicieli tej nauki – takich jak Józefa Joteyko, Bronisław Bandrowski czy Władysław Witwicki – świadczyły o potrzebie wyodrębnienia psychologii jako samodzielnego pola badań.

Geneza Polskiego Towarzystwa Psychologicznego – warszawskie początki

Kluczowy przełom nastąpił w 1907 roku, kiedy to grupa intelektualistów związanych z psychologią zdecydowała się na utworzenie niezależnej organizacji. Polskie Towarzystwo Psychologiczne, powołane do życia w Warszawie, miało na celu instytucjonalne umocowanie psychologii jako samodzielnej dyscypliny naukowej, prowadzenie badań oraz integrację środowiska badaczy. Założycielami Towarzystwa byli wybitni uczeni: Edward Abramowski, Władysław Sterling, Adam Wizel oraz Władysław Weryho, który do końca życia aktywnie wspierał rozwój inicjatywy.

Warszawa stała się nie tylko siedzibą Towarzystwa, ale również głównym ośrodkiem badań psychologicznych w Polsce. Z inicjatywy Towarzystwa podjęto starania o utworzenie specjalistycznej placówki badawczej – Pracowni Psychologicznej, która rozpoczęła działalność w 1911 roku przy ul. Smolnej 15. Było to jedno z najważniejszych wydarzeń w historii polskiej psychologii. Pracownia została podzielona na cztery działy: psychologii indywidualnej, patologicznej, psychologii sztuki oraz metapsychiki. Kierownikiem placówki został Edward Abramowski, a jej funkcjonowanie opierało się na nowoczesnym sprzęcie oraz metodologii badawczej, co czyniło ją pionierską na skalę krajową.

Przekształcenie i konsolidacja instytucjonalna

Pomimo entuzjastycznych początków, Polskie Towarzystwo Psychologiczne wkrótce napotkało problemy natury organizacyjnej i prawnej. Jako instytucja nieposiadająca osobowości prawnej, miało ono ograniczoną możliwość prowadzenia działalności naukowej na większą skalę. Odpowiedzią na te trudności było powołanie w 1913 roku Warszawskiego Towarzystwa Instytutu Psychologicznego, które niejako przejęło zarówno strukturę organizacyjną, jak i cele PTP. Tym samym Warszawa utrwaliła swoją rolę jako centrum instytucjonalne psychologii polskiej.

Nowe Towarzystwo posiadało osobowość prawną i było w stanie skuteczniej prowadzić działalność naukową, organizacyjną oraz wydawniczą. Na jego czele stanął kurator Wiktor Skibniewski, a w skład zarządu weszli najważniejsi przedstawiciele środowiska psychologicznego – m.in. Abramowski, Weryho i Julian Ochorowicz. Instytut, który funkcjonował na bazie dawnej pracowni, dysponował nowoczesnym sprzętem oraz niezależnym zapleczem finansowym, co umożliwiało prowadzenie systematycznych badań i tworzenie naukowych standardów w zakresie metodologii psychologicznej.

Trwałe dziedzictwo i wpływ na rozwój psychologii

Utworzenie Polskiego Towarzystwa Psychologicznego oraz jego kontynuacja w postaci Warszawskiego Towarzystwa Instytutu Psychologicznego miały fundamentalne znaczenie dla ukonstytuowania się psychologii jako autonomicznej dyscypliny w Polsce. Inicjatywy te nie tylko ugruntowały instytucjonalne podstawy badań psychologicznych, lecz także przyczyniły się do wykształcenia nowego pokolenia psychologów i wyraźnego
zróżnicowania specjalizacji w obrębie tej nauki.

Warszawa, dzięki działalności PTP oraz Instytutu Psychologicznego, stała się miejscem, gdzie rodziły się nowe idee, testowano nowoczesne metody eksperymentalne, a także prowadzono badania z zakresu psychologii pracy, edukacji i sztuki. To właśnie dzięki tym inicjatywom Polska psychologia uzyskała szansę na rozwój porównywalny z tendencjami zachodnioeuropejskimi, zachowując jednocześnie swoją tożsamość intelektualną
i kulturową.

Rozwój psychologii w Polsce na przełomie XIX i XX wieku był procesem nierozerwalnie związanym z działalnością Polskiego Towarzystwa Psychologicznego oraz jego warszawskich inicjatyw organizacyjnych. Dzięki determinacji takich postaci jak Abramowski i Weryho, psychologia wyszła z cienia filozofii i zyskała instytucjonalne ramy niezbędne do prowadzenia badań, dydaktyki i popularyzacji wiedzy. Wspomniane towarzystwa i instytuty nie tylko umożliwiły realizację pierwszych profesjonalnych projektów psychologicznych w Polsce, lecz także zainicjowały długofalowy proces
tworzenia narodowej szkoły psychologicznej, która do dziś pozostaje istotnym elementem dziedzictwa polskiej nauki. Niestety, wraz z nadejściem roku 1939 rozpoczął się tragiczny okres II wojny światowej, który odcisnął głębokie piętno na całym narodzie polskim, a szczególnie boleśnie dotknął rozwijającą się dziedzinę nauki, jaką była psychologia. Dynamicznie rozwijająca się działalność Polskiego Towarzystwa Psychologicznego została
brutalnie przerwana.

Historia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego po II wojnie światowej

Po zakończeniu II wojny światowej rozpoczęto intensywną odbudowę struktur naukowych w Polsce, w tym instytucji psychologicznych. Już w latach 1945–1946 rozpoczęto restytucję katedr psychologii, które funkcjonowały przed wojną, oraz tworzono nowe ośrodki akademickie kształcące psychologów.

Restytucja katedr psychologii w powojennej Polsce

Na Uniwersytecie Warszawskim odbudowę struktur psychologicznych prowadzili wybitni psychologowie: prof. Stefan Baley (1885–1952), filozof i lekarz, uczeń Kazimierza Twardowskiego, oraz prof. Władysław Witwicki (1878–1948), znany z oryginalnych prac psychologii i filozofii. W Krakowie działalność reaktywował prof. Stefan Szuman (1889–1972), psycholog, filozof i lekarz, członek Polskiej Akademii Umiejętności. Z kolei w Poznaniu katedrę psychologii reaktywował prof. Stefan Błachowski (1889–1962), również uczeń Kazimierza Twardowskiego, znany z badań nad percepcją i psychologią
osobowości.

Wraz z tworzeniem nowych ośrodków akademickich powstawały nowe katedry psychologii:

Powstanie Polskiego Towarzystwa Psychologicznego (PTP)

Pierwsze kroki ku reaktywacji ogólnokrajowego stowarzyszenia psychologów podjął prof. Stefan Błachowski, który rozpoczął działania zmierzające do utworzenia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Prace organizacyjne trwały od 1946 do 1948 roku.

W maju 1946 roku, z inicjatywy Eugeniusza Geblewicza, odbyła się w Krakowie pierwsza konferencja profesorów psychologii, podczas której przedyskutowano i przyjęto statut nowej organizacji. W czerwcu 1946 roku w Warszawie zorganizowano Ogólnopolską Konferencję Psychologów, która zaaprobowała statut Towarzystwa. Dokument ten przekazano do zatwierdzenia władzom wojewódzkim w Poznaniu, gdzie początkowo miała siedzibę organizacja.

21 lipca 1948 roku Polskie Towarzystwo Psychologiczne zostało oficjalnie wpisane do rejestru stowarzyszeń naukowych pod numerem 57. Pierwszy zjazd Towarzystwa odbył się 9 maja 1949 roku, a jego efektem było wyłonienie pierwszego Zarządu Głównego. Funkcję przewodniczącego objął Stefan Błachowski, wiceprzewodniczącym został Ryszard Dreszer, sekretarzem Józef Reutt, a skarbnikiem Natalia Reuttowa.

Członkowie założyciele i oddziały terenowe

Do grona założycieli Towarzystwa należeli m.in.:

W 1949 roku Towarzystwo posiadało osiem oddziałów terenowych w: Warszawie (S. Baley), Poznaniu (S. Błachowski), Łodzi (A. Dryjski), Krakowie (W. Heinrich), Katowicach (J. Pieter), Lublinie (T. Tomaszewski), Wrocławiu (M. Kreutz) i Toruniu (A. Lewicki). Do 1950 roku zrzeszało 224 członków.

Rozwój naukowy i instytucjonalny

Zgodnie z decyzją zjazdu założycielskiego organem PTP został Kwartalnik Psychologiczny, który od 1959 roku ukazuje się pod tytułem Przegląd Psychologiczny. Pierwszym redaktorem naczelnym był Stefan Błachowski, po jego śmierci funkcję tę pełnili m.in.: Bolesław Hornowski, Czesław Matusewicz, Ryszard Stachowski, Augustyn Bańka, Bogdan Wojciszke, a od 1999 roku Andrzej Sękowski. W latach 1952–1958 czasopismo nie ukazywało się z powodu represji politycznych i marginalizacji psychologii na uczelniach.

W 1956 roku odbyła się Krajowa Narada Psychologów, poświęcona zastosowaniom psychologii w różnych dziedzinach życia. Powołano Komitet ds. Psychologii Stosowanej (kierowany przez Janinę Budkiewicz, 1896–1982) oraz Komisję ds. Wydawnictw (pod przewodnictwem Mieczysława Kreutza). W 1964 roku znowelizowano statut, dodając zapisy o koordynowaniu badań naukowych i podnoszeniu kwalifikacji zawodowych. Tego samego roku siedzibę Zarządu Głównego przeniesiono z Poznania do Warszawy.

Transformacja działalności: lata 80. i 90.

W latach 80. XX w., w warunkach stanu wojennego, PTP niejako przekształciło swoją działalność z akcentów naukowych w bardziej praktyczną. Na Walnym Zgromadzeniu w 1982 roku określono nowe cele: wspieranie praktyki zawodowej psychologów, prowadzenie działalności usługowej i edukacyjnej, rozwój etyki zawodowej.

W 1981 roku uruchomiono Nowiny Psychologiczne, biuletyn informacyjno-szkoleniowy, redagowany przez Jerzego Mellibrudę (do 1994), a następnie Annę Strzałkowską. W tym samym czasie powstało Laboratorium Testów Psychologicznych, przekształcone później w Pracownię Testów Psychologicznych PTP, prowadzoną przez Teresę Szustrową, Annę Ciechanowicz i Aleksandrę Jaworowską.

Powstały też liczne placówki terenowe, m.in.:

W latach 90. działalność skoncentrowano na ustawicznym kształceniu, rozwijaniu metod szkoleniowych i tworzeniu standardów zawodowych. Powstały m.in. Pracownia Praktycznej Psychologii Wychowania (Jacek Jakubowski, później Anna Ciupa) oraz Pracownia Rozwoju Umiejętności Wychowawczych (Zofia Sobolewska).

Ku profesjonalizacji psychologii

W końcu lat 90. PTP koncentrowało się na pracach legislacyjnych dotyczących ustawy o zawodzie psychologa – zapewniającej ochronę tytułu zawodowego i narzędzi diagnostycznych. Kontynuowano działania związane z systemem rekomendacji, potwierdzaniem kompetencji i etyką zawodową.

Opracowanie przygotowane przez Przewodniczącego WOT PTP na podstawie publikacji pt. „Historia, teraźniejszość, przyszłość. 1907–2007. Księga jubileuszowa”, pod redakcją naukową M. Toeplitz-Winiewskiej i Andrzeja Sękowskiego, wydanej przez Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa 2008.

Literatura cytowana
Błachowski, S. (1959). W dziesięciolecie Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Przegląd Psychologiczny, 3, 219-229.
Davies, N. (1984/1995). Serce Europy. Krótka historia Polski. Londyn: Wydawnictwo Aneks.
Struve, H. (1911). Słówko o filozofii narodowej polskiej. Ruch Filozoficzny, 1(1), 1-3.
Twardowski, K. (1911). Jeszcze słówko o polskiej filozofii narodowej. Ruch Filozoficzny, 1(6), 113-115.
Weryho, W. (1897). Słowo wstępne. Przegląd Filozoficzny, 1, I-VII.
Weryho, W. (1914-1918). Warszawski Instytut psychologiczny. Ruch Filozoficzny, 4(1), 1-5.